Giả sử bạn là một con gà tây.

Chủ trang trại đến cho bạn ăn mỗi ngày, không bỏ sót ngày nào.

Ngày thứ 1 bạn còn hơi căng thẳng, ngày thứ 10 bạn đã thoải mái hơn, ngày thứ 100 bạn tin chắc rằng con người là bạn.

Đến ngày thứ 1000, bạn đã nắm vững thống kê học.

Bạn vẽ ra đường cong tăng cân, tính toán độ lệch chuẩn của việc cho ăn, rút ra kết luận khoa học: con người hoàn toàn thân thiện với gà tây, dựa trên 1000 dữ liệu.

Ngày thứ 1001, bạn càng tin chắc về quy luật của thế giới.

Đó là đêm trước Lễ Tạ ơn.

Ngày hôm sau, bạn bị đem lên bàn ăn.

Đây là câu chuyện trong cuốn sách 《Black Swan》, cũng là câu chuyện về “sự kiện chim thiên nga đen” huyền thoại.

Tại sao lại dùng hình tượng chim thiên nga đen làm ẩn dụ?

Bởi vì trước khi phát hiện ra chim thiên nga đen ở Úc, người châu Âu tin chắc rằng tất cả thiên nga đều trắng.

Niềm tin này đã được chứng thực qua vô số lần quan sát.

Nhưng chỉ cần nhìn thấy một con chim thiên nga đen, cả lý thuyết hàng nghìn năm đó đều bị đảo lộn.

“Chim thiên nga đen” từ đó chỉ các sự kiện có ba đặc điểm:

Thứ nhất, mang tính bất ngờ, vượt ngoài dự đoán thông thường.

Thứ hai, gây ra ảnh hưởng cực lớn.

Thứ ba, dù bất ngờ nhưng sau đó con người lại tạo ra lý do để giải thích, khiến nó trông có vẻ dự đoán được.

Nói ngắn gọn: tính hiếm có, tác động cực lớn, khả năng dự đoán sau khi đã xảy ra.

Và chúng ta, mỗi người đều giống như con gà tây không biết về sự kiện chim thiên nga đen sắp tới.

Cho rằng công việc ổn định, giá nhà sẽ tăng, các mối quan hệ sẽ kéo dài, ngày mai vẫn như hôm nay.

Kinh nghiệm 1000 ngày khiến chúng ta tin rằng ngày thứ 1001 cũng sẽ như vậy.

Nhưng thực tế lịch sử chưa bao giờ vận hành theo cách đó.

Tallerb từng chứng kiến cảnh thiên đường biến thành địa ngục.

Ông sinh ra trong một gia đình quý tộc ở Lebanon, nơi được gọi là “thiên đường Trung Đông” — văn hóa Pháp, khí hậu Địa Trung Hải, hòa bình giữa Kitô hữu và Hồi giáo kéo dài 13 thế kỷ.

Ngay cả tài xế taxi cũng rất thân thiện, đó là minh chứng của thiên đường.

Năm 1975, nội chiến bùng nổ.

Chỉ trong vài tháng, thiên đường biến thành địa ngục.

Hòa bình 13 thế kỷ trong tích tắc tiêu tan.

Chiến tranh kéo dài hơn 15 năm.

Điều gây sốc hơn là phản ứng của người dân.

Ai cũng nghĩ “chiến tranh chỉ kéo dài vài ngày”, rồi chờ đợi trở về nhà ở các khách sạn ở Cyprus, Hy Lạp.

Hơn 15 năm sau, vẫn còn nhiều người chờ đợi.

Chú của Tallerb nhớ lại, 30 năm trước, người giàu Palestine chạy trốn sang Lebanon, cũng nghĩ chỉ là tạm thời, 60 năm sau vẫn sống ở đó.

Nhưng khi Tallerb hỏi “Chúng ta cũng sẽ thế sao?”, chú nói: “Không, tất nhiên là không, tình hình ở đây khác.”

Chúng ta luôn nghĩ “lần này khác”.

Điều đáng sợ không phải chim thiên nga đen, mà là sự mù quáng của chính chúng ta đối với nó.

Lịch sử không đi chậm rãi, mà là nhảy vọt.

Từ một điểm cắt đứt này sang điểm cắt đứt khác.

Nhưng bộ não của chúng ta từ chối chấp nhận điều đó.

Có hai ví dụ thú vị chứng minh điều này.

Mùa hè 1982, các ngân hàng lớn của Mỹ gần như mất sạch tất cả lợi nhuận tích lũy từ trước đến nay — toàn bộ lợi nhuận trong một mùa hè biến mất.

Các quốc gia Nam Mỹ đồng loạt vỡ nợ.

Những ngân hàng trưởng mặc vest, đeo cà vạt, mỗi quý đều công bố báo cáo chứng minh sự “ổn định” của mình.

Hàng chục năm dữ liệu cho thấy: tỷ lệ nợ xấu thấp, rủi ro kiểm soát được.

Cho đến khi tất cả khách hàng cùng lúc không trả nợ được.

Và ví dụ tôi thích nhất là:

Năm 1998, công ty Quản lý vốn dài hạn (Long-Term Capital Management) phá sản.

Công ty này có hai giải Nobel Kinh tế, dùng mô hình toán học do chính họ phát minh để quản lý rủi ro.

Mô hình nói: Chiến lược của chúng tôi cực kỳ an toàn, khả năng thua lỗ là cực kỳ thấp, có thể bỏ qua.

Nhưng rồi khủng hoảng xảy ra, trong vài tuần, họ phá sản.

Mô hình của họ dựa trên “đường cong hình chuông” — giả định biến động thị trường theo phân phối chuẩn, các sự kiện cực đoan cực kỳ hiếm.

Nhưng thực tế lại là phân phối “đuôi béo” (fat-tailed), chim thiên nga đen xảy ra thường xuyên hơn nhiều so với dự đoán của mô hình toán học.

Điều trớ trêu là: hai người này nhận giải Nobel vì phát minh ra công thức định giá quyền chọn, giả định rằng chim thiên nga đen không tồn tại.

Năm sau khi nhận giải, quỹ do họ quản lý phá sản.

Tallerb nói rằng vấn đề nằm ở chỗ chúng ta nghĩ thế giới luôn do “giá trị trung bình” chi phối.

Trong các lĩnh vực như chiều cao, cân nặng, thì các giá trị cực đoan không quan trọng, một người cao 3 mét vẫn là ngoại lệ nhỏ.

Nhưng trong các lĩnh vực như tài sản, chiến tranh, thị trường tài chính, đổi mới công nghệ, mọi thứ đều do các sự kiện cực đoan chi phối.

Bill Gates có tài sản vượt quá tổng của hàng triệu người bình thường.

Chúng ta luôn dùng tư duy “giá trị trung bình” để hiểu thế giới “chi phối bởi các giá trị cực đoan”.

Sau khi nhận thức rõ điều này, vấn đề thay đổi.

Không phải “làm thế nào để dự đoán chim thiên nga đen” — điều đó là không thể.

Mà là: làm thế nào để sống sót, thậm chí trở nên mạnh mẽ hơn trong thế giới chim thiên nga đen.

Tallerb đưa ra hai bước.

Bước một: Nhận diện hai cực đoan.

Chim thiên nga đen không phải lúc nào cũng xấu, nó có hai cực.

Chim thiên nga đen tiêu cực — những bất ngờ xấu.

Khủng hoảng tài chính 2008, Lehman Brothers sụp đổ.

Vụ khủng bố 11/9, tòa tháp đôi đổ sập.

Thị trường chứng khoán giảm 23% trong một ngày năm 1987.

Chim thiên nga đen tích cực — những bất ngờ tốt.

Phát minh internet, không ai dự đoán nó sẽ thay đổi thế giới.

Phát hiện penicillin, ban đầu là thất bại trong thử nghiệm.

Thành công của Harry Potter, từng bị 12 nhà xuất bản từ chối.

Phân biệt chúng dựa trên chiến lược đối phó hoàn toàn khác nhau.

Bước hai: Đối phó như thế nào.

Với chim thiên nga đen tiêu cực, cần phòng thủ; với chim thiên nga đen tích cực, cần tấn công.

Đầu tiên, nói về phòng thủ.

Phương pháp cụ thể nhất là chiến lược “gậy đòn bẩy” trong 《Antifragile》.

Đặt 85% đến 90% tài sản vào nơi cực kỳ an toàn (tiền mặt, trái phiếu chính phủ), phần còn lại 10% đến 15% đầu tư vào các khoản rủi ro cao, lợi nhuận cao.

Với cách phân bổ này, bạn không sợ chim thiên nga đen.

Chim thiên nga đen tiêu cực đến — thị trường sụp đổ, khủng hoảng kinh tế, bạn chỉ mất tối đa 10%, 90% vốn vẫn còn.

Chim thiên nga đen tích cực đến — dự án bạn đầu tư đột nhiên bùng nổ, lợi nhuận có thể gấp hàng chục, hàng trăm lần.

Điều xấu xảy ra, bạn thua thiệt có hạn.

Điều tốt xảy ra, bạn thắng lớn.

Đừng chơi chiến lược “rủi ro trung bình”.

Nó có vẻ an toàn, nhưng thực tế khi chim thiên nga đen đến, sẽ bị cuốn trôi hết; khi chim thiên nga đen tích cực xuất hiện, lại không kiếm được nhiều.

Điều này không chỉ áp dụng trong đầu tư, mà còn trong cuộc sống.

Chọn ngành nghề, quan trọng nhất là: bất ngờ có lợi hay có hại cho bạn.

Ngành tích cực — phim ảnh, xuất bản, nghiên cứu, đầu tư mạo hiểm.

Làm một bộ phim, xấu nhất lỗ vài triệu đô, tốt nhất kiếm được hàng tỷ đô.

Xuất bản một cuốn sách, xấu nhất mất tiền in, tốt nhất là trăm lần lợi nhuận từ bản quyền.

Thử nghiệm, xấu nhất là thất bại, tốt nhất là thay đổi lịch sử.

Thiệt hại hạn chế, lợi nhuận vô hạn.

Ngành tiêu cực — cho vay ngân hàng, bảo hiểm thảm họa lớn.

Ngân hàng cho vay, tốt nhất là lãi suất, xấu nhất là mất sạch vốn.

Bảo hiểm thảm họa, tốt nhất là thu phí, xấu nhất là phá sản.

Lợi nhuận hạn chế, thiệt hại vô hạn.

Vì vậy, hãy hướng tới ngành tích cực — chim thiên nga đen tích cực, tránh xa ngành tiêu cực — chim thiên nga đen tiêu cực.

Tiếp theo, về tấn công.

Với chim thiên nga đen tích cực, quan trọng là nắm bắt cơ hội.

Cơ hội ít hơn bạn nghĩ nhiều.

Nếu người quan trọng mời bạn, hãy hủy toàn bộ kế hoạch ban đầu.

Cánh cửa đó có thể sẽ không mở lại lần nào nữa.

Sống ở thành phố lớn, tham gia các buổi gặp gỡ, thử nhiều lần.

Bởi vì bạn không biết lần nào thành công, nhưng chỉ cần thành công một lần, đã đủ bù đắp tất cả thất bại.

Cuối cùng, nhớ rằng: đừng cố dự đoán, mà hãy chuẩn bị.

Đừng cố dự đoán chim thiên nga đen đến khi nào, từ đâu tới.

Điều đó là không thể.

Bạn cần làm là để bản thân có thể chống đỡ tác động của chim thiên nga đen tiêu cực, và tận dụng tối đa cơ hội từ chim thiên nga đen tích cực.

Tập trung vào việc nâng cao khả năng chống chịu, chứ không phải dự đoán.

Tallerb chính là làm như vậy.

Năm 1987, trong khủng hoảng chứng khoán, người khác mất sạch, còn ông lại thu lợi lớn từ các khoản đầu tư nhỏ.

Ông không bao giờ dự đoán chim thiên nga đen đến khi nào.

Chỉ biết rằng: hệ thống dễ bị tổn thương, khi chim thiên nga đen đến, chắc chắn sẽ sụp đổ.

Và điều ông có thể làm là không trở thành con gà tây đó.

Mà là trở thành người trước đêm Tạ ơn, đã dọn sạch trang trại.

Là người đã chuẩn bị sẵn sàng khi người khác hoảng loạn.

Là người có thể nói: “Tôi đã chờ đợi điều này từ lâu rồi.”